10 نگاه به شهریار - وبلاگ طفره

به گزارش وبلاگ طفره، بیست و هفتم شهریورماه که به نام روز شعر و ادب فارسی نام گذاری شده، سال روز درگذشت سیدمحمدحسین بهجت تبریزی، متخلص به شهریار، است.

این مناسبت بهانه ای شد تا ایسنا با بعضی از شاعران و اهل قلم درباره این شاعر و شعرهایش گفت وگو کند.

فاطمه نصر، محسن ناصحی، احمدرضا معصومی دهقی، محمدصادق میرصالحیان، فؤاد فریدونیان، حسین محمد صالحی دارانی، محمدرضا سلیمی سفتجانی، اصغر اروجی، رسول معرک نژاد و رسول پناهی به دو سؤال درباره شهریار پاسخ داده اند: یک؛ ارزیابی آن ها درباره شعر علی ای همای رحمت و دلیل گسترش و نفوذ این شعر در بین مردم و دو؛ نظر آن ها درباره درک شهریار از ادبیات معاصر فارسی با نگاهی کلی به آثار او.

دور از بزرگ نمایی های غیرواقعی

فاطمه نصر، شاعر مجموعه های چله نشینی در اشک، شعر جمعه های منظر شنبه های بی قرار، ترمه و ترانه و ترنج نام های مادر من است و سال هایی که در خواب گذشت می گوید: اشعار آیینی، به خصوص شعر علی ای همای رحمت مرحوم شهریار با زبانی بسیار ساده و عامه پسند و دور از بزرگ نمایی های غیرواقعی گفته شده است. این شعر فقط و فقط توصیف واقعی شخص امیرالمؤمنین است و در آن هیچ گونه غلوی دیده نمی شود، به خاطر همین بسیار به دل می نشیند.

او می افزاید: بسیاری از اشعار شهریار از زبان شعر دور و به نظم نزدیک می شود اما این باعث نمی شود که ما قدرت زبان و درجه شاعرانگی شهریار را در سراسر دیوان شاعر نادیده بگیریم؛ برای مثال شعر نو ای وای مادرم که به صورت منظومه ای بلند در دیوان اشعار این شاعر خوش قریحه نشسته، یکی از شعرهای فوق العاده زیبای شاعر است و کمتر شاعری را می شناسم که شعری به این زیبایی و ظرافت و پر از لطافت با این موضوع کار کرده باشد. حتی شعر زیبای حیدربابا که به زبان ترکی سروده شده آن قدر قوی و سرشار از لحظات شاعرانه است که آشنا نبودن شاعر با ادبیات و شعر را کاملاً رد می کند.

خالق یک شعر ماندگارِ آیینی

محسن ناصحی، شاعر مجموعه شعر راوی باش و مسئول محفل شعر آیینی انگور اظهار می کند: شعر علی ای همای رحمت به هرحال جزء ماندگارهای ادبیات آیینی ماست. شرح حالات شهریار و ماجرای خوابی که دیده شد و این شعر را سر زبان ها انداخت یک طرف و آن مضامین و مدایح استفاده شده در این شعر که آن را به یکی از مدح های دل نشین برای امیرالمؤمنین تبدیل کرده از طرف دیگر موجب محبوبیت آن شده است. البته بعضی معتقدند شهریار در این شعر به استقبال مفتون همدانی رفته و با استفاده هنرمندانه از وزن و قوافی شعر او توانسته این اثر ماندگار را خلق کند.

جادوکار بی مانند

احمدرضا معصومی دهقی، دکترای زبان و ادب پارسی و مدرس دانشگاه بیان می کند: علی ای همای رحمت از آن دست شعرهایی است که با عنایت خود حضرت امیر (ع) به شهریار الهام شده و به لحاظ تکنیکی و محتوایی، در رده بالایی واقع شده است. این شعر به نوعی خصوصیت سهل و ممتنع بودن را با خود دارد و سهولت تعابیر و سادگی بیان معانی بلند به آن جاودانگی مخصوصی بخشیده و سبب رواج آن در بین همه اقشار مردم شده است. گو این که محبت بی خاتمه همگان به حضرت علی (ع) نیز از دلایل دیگر این امر است.

او می گوید: شهریار از پیشگامان راه نیماست و از معدود کسانی است که شیوه او را به عنوان یک نوع ادبی گسترش داد و تا حد زیادی استحکام بخشید، البته اگر بر این نکته مؤمن باشیم که نیما تنها در فرم و قالب نوآوری نکرده، بلکه در محتوا نیز دگرگونی عظیمی به وجود آورده است. شهریار به واقع یک شاعر تواناست، استادی او در انواع قالب ها و مضمون آفرینی های متنوع و رنگارنگ بر همه اهل فن مبرهن است. وقتی خاضعانه به لباس فقر درمی آید و از زبان مستمندان حرف می زند، وقتی از شور عشق می سراید و از جذبه اش سرمست می شود و وقتی مثل طفلی بی کس از فراق مادر می گوید، نمی توان او را یک جادوکار بی مانند در صحنه ادب فارسی ندانست. کوتاه کلام این که، زیباترین عاشقانه های فارسی معاصر را به جرات می توان از آن شهریار دانست، باآن که ابتهاج و منزوی و خیل عظیمی دیگر نیز قابل توجه و ستایش هستند.

معاصرسازِ مضامین کهن

محمدصادق میرصالحیان، شاعر مجموعه برسد به دست باران می گوید: شهریار به واسطه سیر طولانی مدتش در ژرفای شعر عاشقانه، روح شاعرانه لطیفی به دست آورده و با همین روح دست به قلم شعر آیینی شده است. گذشته از نکات و برجستگی های فنی، شهریار آن چنان صیقل یافته در مدح و رثای اهل بیت شعر می گوید که ادبیات در تماس مستقیم با فطرت مخاطب قرار می گیرد. شاید بتوان با ذره بینی دقیق، ایراداتی فنی به شعر علی ای همای رحمت گرفت اما به نظر می رسد شعر از دایره کوشش شعری عبور کرده و تماماً جوشش شاعر بوده است.

او می افزاید: شهریار علاوه بر وام گیری زبان، شعر و سبک آن از قدمای خود، در دایره مضامین، نشانه هایی از نوآوری معاصر را آورده و به نوعی می توان او را یکی از پایه های ساختمان غزل معاصر فارسی دانست. معاصرسازی مضامین کهن، خود خدمت بزرگی است که زمینه را برای نوآوری های دو دهه اخیر فراهم آورده است.

حافظ میراث فاخر گذشتگان

فؤاد فریدونیان، شاعر اظهار می کند: شاید خلوص شاعر در سرودن شعر علی ای همای رحمت باعث اقبال مخاطبان به آن شده، چون بنا به گفته عزیزانی که شعر شهریار را بررسی کرده اند، او اشعار قوی تر و فنی تری در مورد ائمه اطهار و اهل بیت سروده است. پشتوانه اعتقادی شهریار و این را که او دغدغه های مذهبی داشته در اشعارش می شود دید. برداشت شهریار از مذهب، صرفاً یک نگاه غیرمنعطف نیست بلکه ما در شعر او شاهد نوعی نگاه عارفانه هستیم که زیبایی هایی از ابدیت را به مخاطب القا می کند.

او در ادامه می گوید: شهریار یک شاعر زنده و پویا بود. شاید سبک شعر او وابسته به سنت باشد یا با واژه ها و الفاظ گذشته کار کرده باشد ولی روح پویایی و زندگی را در بیت بیت اشعار او و در قالب های مختلف به وضوح می شود دید؛ عشق، حسرت، درد و هر نوع تجربه روانی و حسی که حاصل طی طریق دوره های مختلف زندگی است. شهریار اگرچه به صورت خاص در فضای شعر جدید ایران نمی سرود ولی کاملاً به آن واقف بود و این خود نشان دهنده قدرت حفظ زبان فاخر و بیان جدید اوست. در کل به عنوان یک مخاطب به نظرم شعر شهریار هنوز هم سلیقه مخاطبان را راضی می کند و هنوز هم فاصله خودش را در جایگاه بالاتری حفظ کرده است. ریشه و آبشخور شعری شهریار در ادبیات کهن و شاعران بزرگ ایران است و میراث فاخر گذشتگان را در خزانه ادبی خود دارد. او شعر امروز را با زبانی سنتی ارائه می دهد؛ زبانی که نه تنها بوی کهنگی نمی دهد بلکه باعث درخشش و اعتبار بیشتر شعر او می شود.

ستاره ای درخشان

حسین محمدصالحی دارانی، مدرس دانشگاه و دبیر انجمن ادبی صفای فریدنی بیان می کند: قطعاً دلیل محبوبیت شعر علی ای همای رحمت اعتقاد قلبی شهریار به اهل بیت است و علاقه مردم به این سروده نیز برخاسته از دوستی و عشق به اهل بیت. در زمانی که اشعار سیاسی جایگاه ویژه ای داشتند این شعر بیشتر نیاز احساسی مردم را بیان می کرد، علاوه بر آن مضامین عالی و زیبای این شعر و الهام خاص آن جذبه شعر را بیشتر کرده است.

او می گوید: شهریار در بخشی از اشعار، کمتر شاعر زمانه خود بوده و بیشتر سبک عراقی را دنبال کرده است اما شخصاً معتقدم که هرگز یک سبک خاص شعری هرچند زمان آن گذشته باشد، مانعی برای بیان زیبا نیست و می تواند دست خیال و پای احساس شاعر را ببندد. اشعار و غزلیات شهریار زیبا و دل فریب است اما او در زبان مادری خود تواناتر بوده است. این که می گویند شهریار درک درستی از شعر معاصر نداشته غلط است. او در حیدربابا به زیبایی نیاز احساسی و ادبی عصر خود را توصیف و تصویر می کند و بی دلیل نیست که در میان معاصران جایگاهی ویژه دارد. هرچند در دوره حاضر شاعرانی در شعر نو و سنتی از او بالاتر هستند اما چنین نیست که حضور مهتاب، ستارگان درخشان را بی قدر سازد.

شاعر زمانه

محمدرضا سلیمی سفتجانی، شاعر مجموعه رباعی از پنجره آپارتمان اظهار می کند: شهریار دلی به عشق آغشته، سری پرشور و جانی شیفته داشت. او چه در اشعار عاشقانه و چه در اشعار مذهبی و آیینی مشق عشق می کرد. بی گمان آن چه در سرایش شعر علی ای همای رحمت سبب تمایز و تفاخر این شعر علوی بر دیگر شعرهایی ازاین دست شده، ریشه در اعتقاد و زلالی دل او و همچنین عنایات حضرت حق دارد و ازآن جاکه آن چه از دل بر آید لاجرم بر دل نشیند، این شعرِ برخاسته از دل، بر دل عام و خاص نشسته است. از چالاکی قلم و استادی شهریار در شعر و شاعری نباید گذشت که شعر خوبش را عامه می خوانند و خواص می پسندند.

او در ادامه می افزاید: شهریار دمخور و هم نشین شاعران هم دوره خویش بوده و شعر در آن دوره در حال دگردیسی و نوگرایی در اندیشه و حتی قالب بوده است. شهریار چگونه می تواند درکی از ادبیات معاصر نداشته باشد؟ شهریاری که با نیما و ملک الشعرای بهار و هوشنگ ابتهاج و ... هم نفس و هم عصر بوده است. گرچه یکی از ایراداتی که می توان به او گرفت، چاپ همه اشعار قوی و ضعیف در قالب یک دیوان است. به نظر حقیر اگر همه آن چه را او سروده چاپ نکرده بودند و گزیده ای از شاخص ترین اشعارش چاپ شده بود، لطفی سرشار در حق او بود. به هرحال او شاعر زمانه خود بوده و شعرش مرزهای زمان را درنوردیده و به دست ما رسیده است. وقتی ما از خوانش اشعار زیبای شهریار بهره مند می شویم پس یعنی او شاعری خوب و شعرشناس بوده که شعرش توانسته از صافیِ زمان بگذرد و قاضیِ زمان، حکم به ماندگاری آثارش دهد.

سنتی سرای حامی نوسرایان

اصغر اروجی، شاعر مجموعه شعر شاعر شدن برای تو می گوید: علت ماندگاری شعر علی ای همای رحمت این است که احساس مذهبی و انسانی در حد اعلی در آن جاری است و به زیبایی تمام سروده شده. گرچه شهریار برخلاف بعضی از شاعران آن زمان مثل نیما و شاملو سنت گرا بود و از زبان شعر کهن پیروی می کرد اما به حمایت از آن ها نیز برخاسته که در این سروده پیداست:

نیما غم دل گو که غریبانه بگوییم

سر پیش هم آریم و دو دیوانه بگرییم

من از دل این غار و تو از قله آن قاف

از دل به هم افتیم و دو دیوانه بگرییم

گرچه نادیده نباید گرفت که بیشتر اشعار شهریار تکراری است و شاعران قبل از او به وفور با همین مضامین شعر سروده اند، همچنین بیشتر اشعارش از صور خیال شاعران کهن مخصوصاً حضرت حافظ وام گرفته و از این نظر انتقاد به شعر او به جاست، اما حیدربابای او یک شاهکار ادبی ماندگار است که زندگی دوران کودکی شاعر را به زیبایی هرچه تمام به تصویر کشیده و این که بگوییم شهریار درکی از ادبیات فارسی نداشته بی انصافی و جفای بزرگی در حق اوست.

شاعری درجه سه

رسول معرک نژاد، شاعر مجموعه شعر دست در موهای آینه می گوید: شعر علی ای همای رحمت یک شعر کپی از شعر مفتون همدانی است که ایراد وزنی و مفهومی دارد. شهریار هم یک شاعر درجه سه است که در هر دوره به حکومتی ها تمایل داشته اما شعرهای دوره جوانی شهریار به خاطر صمیمیت و نزدیک بودن به زبان معیار حائز اهمیت است.

ادعای نخبگی و روشنفکری نداشت

مسعود پناهی، شاعر اظهار می کند: در مورد شعر معروف شهریار بحث ها فراوان است. عده ای می گویند مدارکی هست که مالکیت این شعر به شخص شهریار را زیر سؤال می برد و البته این از شأن و مقام شهریار نمی کاهد. در مورد اشعار سال های خاتمهی شهریار نیز نقد فراوان است. ابیات سست در شعر وی مثل همه شاعران بزرگ یافتنی است. این که شاعران و منتقدان هم عصرش این مسائل را عنوان می کنند شاید دلیلش این باشد که شهریار دنباله رو نحله بازگشت بوده است. او غزل می سرود، در زمانی که شاعری مثل شاملو غزل را قالب زمانه نمی دانست. درست در اوج اقتدار و جلوه گری موج شعر مدرن، نیمایی، شاملویی. شهریار در زمانه ای غزل می گفت که شتاب زده ترین جریان ها و رخدادهای اجتماعی زمان روی می داد.

او می افزاید: شهریار در بوران مدرنیته و سنت، سنت را دوست تر و گاهی نیز به رفرم ها نگاهی گله آمیز داشت. شهریار روشن فکر نیست. ادعای نخبگی هم ندارد. شاعری خوش قریحه و احساساتی است با جایگاه ستایش شده در شعر و ادب معاصر پارسی. اگر شهریار از ائمه اطهار می گوید با صدق دل است و اگر مدح می سراید از سر ارادت. این است که مقبولیت و محبوبیت او را بین مردم کوچه و بازار فزونی می دهد و البته نقدهایی را نیز به فراخور شاعرانگی و جایگاهش بر او روا می دارد.